संप संपविण्याचे शास्त्र

लिटल स्टील संप, १९३७

मोहॉक हे अमेरिकेतल्या न्यू यॉर्क राज्यातले खोरे. तेथे रेमिंग्टन रँड ही कंपनी होती. टाईपरायटर आदी वस्तूंचे उत्पादन करायची ती. जेम्स रँड हे तिचे अध्यक्ष होते. त्या कंपनीतील कामगार संघटनेने १९३६च्या मे महिन्यात संपाची हाक दिली. तो साधारण बारा महिने चालला. फार काही वेगळा नव्हता तो संप. मोर्चे, निदर्शने, हाणामा-या, कामगारांतील वाद, मालकांची अडेलतट्टू भूमिका, नंतर वाटाघाटी, चर्चा, आरोप-प्रत्यारोप, आणि मग समेट... सारे काही नेहमीप्रमाणेच होते. हा संप अधिक हिंसक होता इतकेच. कोणाचा जीव गेला नाही त्यात, परंतु हाणामाऱ्या, दगडफेक असे प्रकार खूप घडले. पुढे न्यायालयातून तेथील कामगारांना न्याय मिळाला. पण मधल्या काळात जेम्स रँड यांनी हा संप ज्या प्रकारे हाताळला, ते कामगारांशी ज्या प्रकारे लढले, त्यातून संप हाताळण्याचे, खरे तर संप फोडण्याचे एक सूत्र निर्माण झाले. मोहॉक व्हॅली सूत्र. 

Read more...

एक ‘नूर’ शेरनी!

(भारतीय राजकन्या ते नाझीविरोधी गुप्तचर - नूर इनायत खान हिची कहाणी...) 

 

नाझी गुप्त पोलिसांचे - गेस्टापोचे - पॅरिसमधील प्रमुख जोसेफ कायफर यांना तो फोन आला, तो ऑक्टोबर १९४३च्या पहिल्या आठवड्यातील अशाच एका दिवशी. हिटलरच्या नाझी फौजांनी फ्रान्सची भूमी घशात घातली, त्याला तेव्हा तीन वर्षे उलटून गेली होती. 

नाझींनी फ्रान्सवर पुरता कब्जा प्रस्थापित केला होता. आयफेल टॉवरवर भला मोठा स्वस्तिक चिन्हांकित ध्वज फडकत होता. संसद इमारतीच्या प्रवेशद्वारावर एक मोठा कापडी फलक लावलेला होता. त्यावर लिहिले होते - ‘डॉईशलँड सिग्टा आन आलन फ्रंटिन’ - ‘सगळ्या आघाड्यांवर जर्मनीचा विजय होत आहे.’ मोठे मानसिक दडपण होते ते फ्रेंच नागरिकांच्या मनावरचे. पॅरिसमध्ये ठिकठिकाणी जर्मन सैनिकांच्या चौक्या बसविण्यात आल्या होत्या. त्यांच्या साह्याला फ्रेंच व्हिची सरकारचे पोलिस होते. जर्मन गुप्त पोलिसांचा - गेस्टापोंचा तर सुळसुळाट होता सगळीकडे. दहशतीने भारलेल्या त्या वातावरणात वरवर पाहता फ्रेंच जनतेचे सर्व व्यवहार नित्याप्रमाणे चालल्याचे दिसत होते. पण आत खोलवर मात्र मोठीच खळबळ होती. 

सुरुवातीची भयग्रस्तता झुगारून फ्रान्समधील स्वातंत्र्यप्रेमी नागरिक उभे राहू लागले होते. भूमिगत स्वातंत्र्यसैनिकांचे गटच्या गट तयार झाले होते. जीवावर उदार झालेले, मातृभूमीच्या स्वातंत्र्यासाठी हाती शस्त्र घेतलेले हे सामान्य जन. सगळ्या थरांतले, सगळ्या वर्गांतले लोक होते त्यांत. प्राध्यापक, लेखक, कलावंत, कामगार, शेतकरी, विद्यार्थी, व्यावसायिक, उद्योजक, मजूर… सगळे पेटून उठले होते. गनिमी काव्याने लढत होते. घातपाती कारवाया करून नाझींची फ्रान्समधील सत्ता खिळखिळी करू पाहात होते. त्यांना साह्य होते ब्रिटिश गुप्तचरांचे. सर विन्स्टन चर्चिल यांनी ‘युरोपला आग लावा’ म्हणून हाक दिलेली होती. त्यांच्या सूचनेबरहुकूम काम चालले होते या गुप्तचरांचे. त्यात आघाडीवर होते चर्चिल यांनीच स्थापन केलेल्या ‘स्पेशल ऑपरेशन्स एक्झिक्युटिव्ह’ - एसओई - या संस्थेचे गुप्तचर. जर्मनीने कब्जा केलेल्या राष्ट्रांमधील बंडखोरांच्या, स्वातंत्र्यसैनिकांच्या, पंचमस्तंभीयांच्या गटांना साह्य करणे हेच या संस्थेचे काम. घातपाती कारवाया हा त्यातला महत्त्वाचा भाग. नाझी आक्रमक फौजांसाठी मोठीच डोकेदुखी बनली होती ही हेरसंस्था. मात्र गेल्या काही महिन्यांत गेस्टापोंनी ब्रिटिश हेरांचे पॅरिसमधील जाळे बऱ्यापैकी उद्‌ध्वस्त केले होते. त्यांच्यातील एक हेर मात्र गेस्टापोंना हुलकावण्या देण्यात चांगलीच यशस्वी ठरली होती. दोनदा तर गुप्त पोलिसांच्या हाती येता येता सुटली होती ती. तिचे सांकेतिक नाव होते - मॅडेलिन. 

Read more...

माझे गांधीलेख

मी आजवर ठिकठिकाणी लिहिलेले गांधीजींविषयीचे लेख. 

लिंक - माझे गांधीलेख

Read more...

पाळतशाहीचा पसारा

पेगॅससने केलेली पाळतशाही हा मुद्दा सध्या आपल्याकडे गाजतो आहे. मुळात तंत्रज्ञान आधुनिक झाले, पेगॅसस आले ही समस्याच नाही. तंत्रज्ञानात सुधारणा होतच जाईल. समस्या आहे ती तंत्रज्ञानाचे वापरकर्ते कोण आहेत आणि त्यांचा हेतू काय आहे यात. तेव्हा पेगॅससच्या निमित्ताने प्रश्न विचारायला हवा, की या तंत्रज्ञानाचा वापर करणाऱ्यांवर लक्ष कोण ठेवणार? त्यासाठी हवेत भक्कम कायदे.

 

मॉस्कोमधील ब्रिटिश दूतावासातील एका केबिनमध्ये एक अधिकारी व्हीएचएफ रिसिव्हर ऐकत बसला होता. त्यावरून तो रशियाच्या वायुसेनेचे संदेश चोरून ऐकत असे. त्या दिवशी रिसिव्हरमधून त्याला अचानक वेगळेच आवाज ऐकू येऊ लागले. त्याच्या लक्षात आले, हा तर आपल्याच अधिकाऱ्याचा आवाज. तो या रिसिव्हरमधून कसा येतो? नक्कीच आपल्या अधिकाऱ्याचे बोलणे रशियन चोरून ऐकत असावेत; पण ते कसे काय? त्याने आपल्या वरिष्ठांना त्याची माहिती दिली. चौकशी सुरू झाली. केजीबीने दूतावासात गुपचूप मायक्रोफोन बसविला असावा, असा संशय होता. कानाकोपऱ्यात त्याचा शोध घेण्यात आला; पण काहीच सापडले नाही. पीटर राइट हे 'एमआय-फाइव्ह' या ब्रिटिश गुप्तचर संस्थेचे माजी सहायक संचालक. त्यांनी तो शोध घेणाऱ्या तंत्रज्ञांशी बोलून अंदाज बांधला, की हे नक्कीच वेगळे प्रकरण आहे. रशियाने नक्कीच ध्वनीकंपनांच्या आधारे आवाज ऐकण्याचे तंत्र शोधून काढले असावे.

यानंतर सहा महिन्यांनी मॉस्कोतील अमेरिकी दूतावासातील तंत्रज्ञांना असेच एक छोटेसे यंत्र सापडले. त्याचा अभ्यास केल्यानंतर लक्षात आले, की पीटर राइट यांचा अंदाज खरा होता. आपण बोलताना आजूबाजूच्या वस्तूंवर उमटणारे तरंग पकडून, त्यांतून तेथे चाललेले बोलणे ऐकण्याचे काम करणारे मायक्रोफोन रशियाने बनविले होते. ही १९५१ मधील गोष्ट. त्या काळातील ही अशी तंत्रे आणि यंत्रे बाबा आदमच्या जमान्यातील वाटावीत, अशी प्रगती या ७० वर्षांत झाली आहे. काळ संगणकाचाच नव्हे, तर कृत्रिम बुद्धिमत्तेचा आहे. 'पेगॅसस' हे सायबरअस्त्र या काळाचे अपत्य आहे.

Read more...

पाळतशाहीचे महाजाल

रात्रीची वेळ. दहा वाजून दहा मिनिटे झाली होती. नॉर्थ लंडनमधील एका सदनिकेतून दोघे जण बाहेर पडले. हे घर होते एका माजी सैनिकाचे. त्याला भेटण्यासाठी या दोन व्यक्ती येणार हे ब्रिटिश गुप्तचरांना आधीच समजले होते. त्यातील एकावर एमआय-फाईव्ह या गुप्तचर संस्थेच्या हेरांची आधीपासूनच पाळत होती.

ते दोघे जण रस्त्यावर आले. कारमध्ये बसून व्हिक्टोरिया स्टेशनच्या दिशेने ते निघणार, तोच बाजूच्या काळोखात दबा धरून बसलेल्या आठ पोलिसांनी त्यांना घेरले. स्पेशल ब्रँचचे ते पोलिस. त्यांनी या दोघांचीही झडती घेतली. एकाच्या हातात ब्रीफकेस होती. ती जप्त केली. दोन वेगवेगळ्या गाड्यांत त्यांना टाकण्यात आले. या दोघांनाही राष्ट्रीय गोपनीयता कायद्यांतर्गत अटक करण्यात आली होती.

हे दोघेही पत्रकार होते. एकाचे नाव क्रिस्पिन ऑब्री आणि दुसऱ्याचे डंकन कॅम्पबेल. जॉन बेरी या माजी सैनिकाची मुलाखत घेऊन ते चालले होते. काही वर्षांपूर्वी त्याने सायप्रसमध्ये ब्रिटिश लष्कराच्या ‘सिग्नल्स इंटेलिजन्स’ विभागासाठी - सिगिंट म्हणतात त्याला - काम केले होते. त्याच्याकडून ती माहिती घेण्यासाठी ते गेले होते. सुमारे तीन तास ते त्याच्याशी बोलत होते. ते बोलणे ध्वनिमुद्रित करीत होते. आता तो सांगत असलेली माहिती तशी जुनीच झाली होती. कॅम्पबेल यांच्यासाठी तर ती विशेषही नव्हती. ब्रिटनच्या ‘जीसीएचक्यू’चा गौप्यस्फोट करणारे ते पत्रकार. त्यांना त्यात काय नवे वाटणार?

हे जीएसीएचक्यू म्हणजे गव्हर्नमेन्ट कम्युनिकेशन हेडक्वार्टर. चेल्टनम शहरातील दोन मोठ्या इमारतींमधून या संस्थेचे काम चालत असे. ते काम होते इलेक्ट्रॉनिक आणि रेडिओ संदेशवहनावर नजर ठेवण्याचे, ते संदेश चोरून ऐकण्याचे. आजवर लोकांच्या दृष्टीने ब्रिटनच्या सर्वांत मोठ्या हेरसंस्था होत्या त्या एमआय-फाईव्ह किंवा एमआय-सिक्स. पण तो समज चुकीचा आहे. जीसीएचक्यू हीच सर्वांत मोठी हेरसंस्था आहे आणि अमेरिकेच्या एनएसएच्या म्हणजे नॅशनल सिक्युरिटी एजन्सीच्या हातात हात घालून ती पाळतीचे काम करीत असते. ब्रिटनमध्ये अनेक ठिकाणी जीसीएचक्यू आणि एनएसएची मॉनिटरिंग स्टेशन आहेत. सरकारने आजवर लपवून ठेवलेली ही माहिती कॅम्पबेल यांनी महत्प्रयासाने मिळविली आणि मे १९७६ मध्ये ‘टाइम आऊट’ या मासिकातील एका लेखातून ती फोडली. त्या लेखाचे नाव होते - ‘द इव्ह्जड्रॉपर्स.’ - चोरून ऐकणारे.

हा लेख वाचून मोठी खळबळ माजली,

Read more...

चकमकींचे एन्काऊंटर

बनावट चकमकींद्वारे न्यायाची अपेक्षा करणा-यांच्या हे लक्षातच येत नाही, की यातून आपण व्यवस्थेच्या तालिबानीकरणाला वा आयसिसीकरणालाच हातभार लावत आहोत. या अशा व्यवस्थेत अखेर बळी जातात ते कोण्या धनदांडग्यांचे, कोणा बळवंतांचे वा सत्ताधीशांचे नव्हेत. त्याची शिकार असतात ते सामान्य निरपराध नागरिकच. तुमच्या-आमच्यासारखे लोक. छत्तीसगढमधील त्या गावांत तेच तर घडले होते. त्या दोन चकमकींची ही कहाणी...

यातील पहिली वृत्तकथा लिहिली होती २०१९ साली, दै. सकाळच्या मुंबई आवृत्तीमध्ये. 

दुसरी आहे द वायर मराठीत गेल्या रविवारी, १० ऑक्टो. २०१९ ला प्रसिद्ध झालेली. 

वाचा - 

१ : एका चकमकीची गोष्ट 

(https://lekhankamathi.blogspot.com/p/blog-page_11.html)

२. एका चकमकीची (आणखी एक गोष्ट) 

(https://lekhankamathi.blogspot.com/p/blog-page_97.html)

(द वायर मराठी - https://marathi.thewire.in/the-story-of-an-encounter)

 

       

Read more...

बदले उत्सवाचा, सगळाच रागरंग!

(माझा पहिला लेख... सकाळच्या सप्तरंग पुरवणीतला. यंदाच्या गणेशोत्सवात तीस वर्षे झाली त्याला...)

थंड पडलेल्या समाजाला उठवायचे, तापवायचे, एकत्र आणायचे आणि त्यातून आपले राजकीय आणि सामाजिक उद्दिष्ट साध्य करायचे, या हेतूने लोकमान्य टिळकांनी गणेशोत्सवाला चालना दिली, आणि तो खऱ्या अर्थाने ‘सार्वजनिक’ केला. या उत्सवामागची खरी प्रेरणा धार्मिक असण्यापेक्षा राजकीय आणि समाजिकच अधिक असल्यामुळे उत्सवामध्ये जनजागृती करणअयाच्या दृष्टीने अनेक कार्यक्रम सादर होऊ लागले. गणपतीपुढे भजन, कीर्तन, प्रवचन यांसारखे धार्मिक कार्यक्रम होणे साहजिकच होते. ती त्या समाजाची गरज होती. पण त्याहीपेक्षा अधिक महत्त्वाचे होते ते निरनिराळे मेळे, शाहिरी पथके यांचे कार्यक्रम. कारण ती त्या काळाची गरज होती.
प्रसिद्ध भावगीत गायक गजाननराव वाटवे यांनी हे मेळए प्रत्यक्ष पाहिले आहेत. त्या वेळेचे वातावरण प्रत्यक्ष अनुभवले आहे. त्या काळात गणेशोत्सवात ते स्वतःही भावगीत गायनाचे कार्यक्रम करीत होते. त्वाह्चा उत्सव, त्याचे स्वरूप यांविषयी ते सांगतात, “वेगळाच होता तो गणेशोत्सव! सक्तीची वर्गणी, गणपती पुढची नाच-गाणी, सिनेमातल्या गाण्यांच्या चालीवरची गणपतीची गाणी, असा प्रकार त्या वेळी नव्हता. तेव्हा शिस्त महत्त्वाची होती. तेव्हाचे कार्यक्रमही अतिशय चांगले असत. दहा-दहा दिवस गणपतीपुढे कीर्तन, भावगीत गायन, पोवाडे, मेळे चा

Read more...

रॉ विषयी आणखी काही...

रॉ - भारतीय गुप्तचरसंस्थेची गूढगाथा वाचायचीय ना? 

अॅमेझॉनवरही आहे ते. 

त्यासाठी येथे क्लिक करा. 

रॉ : भारतीय गुप्तचरसंस्थेची गूढगाथा या पुस्तकाबद्दल नियतकालिकांतून, समाजमाध्यमांतून, तसेच ब्लॉगमधून बरेच लिहिले गेले. 

आनंदाचा भाग हा, की त्यातील सर्वच प्रतिक्रिया चांगल्या, पुस्तकाचे स्वागत करणाऱ्या होत्या. 

त्यांपैकी हे लेख. पहिला 'जनपरिवार' मध्ये प्रकाशित झालेला. जॉन कोलासो यांच्यासारख्या जाणत्या व्यक्तीने तो लिहिलेला आहे. 

तरुण आणि अभ्यासू पत्रकार नामदेव अंजना यांनीही या पुस्तकाबद्दल भरभरून लिहिले. आपल्या ब्लॉगनामा मध्ये ते लिहितात - 

काश्मीरप्रश्न ऐन भरात असताना आणि त्यावरून विद्यमान सत्ताधाऱ्यांच्या धाडसाबद्दल, ‘एक घाव दोन तुकडे’टाईप निर्णयक्षमतेबद्दल देशभर चर्चा सुरु असताना आणि त्यातच ‘गेल्या 70 वर्षात काय झालं?’ या प्रश्नाची अपार चलती असताना, ‘रॉ : भारतीय गुप्तचरसंस्थेची गूढगाथा’ हे पुस्तक हाती आलं.
वाचताना खिळवून ठेवणाऱ्या पुस्तकांबाबत बोलायचं झाल्यास याआधी लक्षात राहण्यासारखी गोष्ट म्हणजे, अनुराधा पुनर्वसु अनुवादित ‘अमृता-इमरोज’, सारंग दर्शने अनुवादित ‘शोध राजीव गांधी हत्येचा’ आणि अवधुत डोंगरे अनुवादित ‘राजीव गांधी हत्या : एक अंतर्गत कट’ ही तीन पुस्तकं मी वेड्यासारखी वाचली होती. त्यानंतर बहुधा ‘रॉ’वरील हे पुस्तकच त्या वाचन-वेडानं वाचलवं असावं. पुढल्या पानावर काय आहे, याची भयंकर उत्सुकता मनात सातत्याने बाळदग अगदी भान हरपून हे पुस्तक पूर्ण केलं.

त्यांचा संपूर्ण लेख वाचण्यासाठी येथे क्लिक करा. 

कर्ण उर्फ सौरभ यांनी त्यांच्या गप्पिष्ट या ब्लॉगमध्ये लिहिला आहे. त्यात ते म्हणतात - 

सध्या भारतीय गुप्तचर संस्थेच्या सूरस कथा सांगणारे भक्तिरसाने ओतपोत असे बरेच सिनेमे निघत आहेत, ते मला फारच सुमार वाटतात. गुप्तहेर संघटनेचं काम इतकं ग्लॅमर्स नसत याची मला पूर्ण कल्पना होती. त्यामुळे या असल्या सिनेमांपासून मी दोन हात दूरच राहतो.चांगल्या पुस्तकाचा शोध हा मराठीत लिहिलेल्या “रॉ भारतीय गुप्तचर संस्थेची गूढकथा” या पुस्तकावर येऊन थांबला. हे पुस्तक रवि आमले यांनी लिहिले आहे. पुस्तक आपल्याला सुरुवातीपासूनच खेळवून ठेवते...या पुस्तकात रॉ च्या फक्त यशस्वी कारवाया आहेत असे लेखकाने आधीच नमूद केल्याने पुस्तक एकतर्फी वाटत नाही...
ज्यांना भारतीय राजकारण, गुप्तहेर संघटना, त्यांच्या कारवाया यांबद्दल जाणून घ्यायचं असेल त्यांच्यासाठी हे पुस्तक योग्य आहे.

श्रीजीवन तोंदले यांनी त्यांच्या पुस्तक एक्स्प्रेस या ब्लॉगमध्येही त्यांच्या वाचकांना रॉचा परिचय करुन दिला आहे. त्यात ते लिहितात - 

२९३ पानाच्या या पुस्तकामध्ये तब्बल २४ प्रकरणाद्वारे लेखकाने रॉ च्या सर्व कामगिरीची माहिती मांडली आहे. ही सर्व कहाणी वाचल्या नंतर या संस्थेचा अभिमान वाटतो.

त्यांचा संपूर्ण लेख वाचण्यासाठी येथे क्लिक करा.  

याबरोबरच प्रीतम कातकर, मुंबई यांनी मराठी पुस्तकप्रेमी या फेसबुक पेजवर या पुस्तकाचा परिचय करून दिला आहे. 

गणेश कुबडे यांनी त्यांच्या माझे मनोगत या ब्लॉगमध्ये या पुस्तकाबद्दल सविस्तर लिहिले आहे. त्यात ते म्हणतात - 

स्वातंत्र्यानंतर खरंच आपल्या देशात काय घडलं,त्यातील आव्हाने कोणती होती आणि तुटपुंज्या साधणासह आपण आंतराष्ट्रीय पटलावर कशी भरारी मारली याचा इतिहास बघवयाचा असेल तर एकदा हे पुस्तक अवश्य वाचावे. माझ्या या लेखात पुस्तकातील  पहिल्या प्रकरणाचा उल्लेख मी कुठेच नाही केला.प्रकरणाचे शिर्षक आहे “ याला म्हणतात “ रॉ ”…!अद्भुत प्रकरण आहे ते जानेवारी 1971 साली घडलेलं...जाणून घ्यायचं आहे ना,चला तर मग नक्की वाचा...जवळपास तीनशे पानांचं पुस्तक आणि चोवीस प्रकरणे असं या पुसकाचं स्वरूप आहे. वाचनाचा आनंद घेत वाचल्यास अगदी दोन ते तीन दिवसात संपूर्ण वाचून होऊ शकतं...

माझे मनोगतवरील हा लेख येथे वाचता येईल. वाचनवेडा या पुस्तकप्रेमींच्या फेसबुक पेजवर सिद्धार्थ जाधव यांनीही या लेखाची लिंक दिली आहे. 

याशिवाय अनेक वाचकांनी फेसबुक आणि व्हाट्सअॅपच्या माध्यमातून या पुस्तकाबद्दल खूप चांगल्या प्रतिक्रिया दिल्या. हे सर्व फार भारी होते... 

या सर्वांचे खूप खूप आभार आणि धन्यवाद.

Read more...

पाऊस : पडद्यावरचा...

(लोकप्रभासाठी (५ ऑगस्ट २०१३) लिहिलेला हा लेख. ललित वगैरे ढंगातला. खरं तर परीक्षाच होती ती. आज त्याचंही हसूच येतंय... पण मज्जाही वाटतेय... ललितबिलित जमल्याची...) 

पाऊस. 

वर्षा. बारिश. रेन.

त्याचेही अनेक प्रकार.

कधी भुरभुरता. कधी भुताळा.

कधी मुसमुसता, दुःखाच्या मंद सुरांसारखा,

तर कधी मुसळधार, उमड घुमड बरसणारा.

पाऊस टीनच्या छतावर जलतरंग वाजवणारा.

रान आबादानी करणारा . मन सुलगवणारा.

रहमानांच्या जलरंगी चित्रांसारखा.

पण कुठे असतो हा पाऊस?

हा असा काव्यमय पाऊस ज्यांच्या गावात पडतो ते भाग्यवानच म्हणायचे.

आमच्या बीपीएल डोळ्यांना पाऊसधारांतले हे सौंदर्य कधी दिसतच नाही.

सौंदर्य पाहणा-याच्या डोळ्यांत असते असं म्हणतात. खरेच असेल ते. नाही तर आपला पाऊस असा कसा असता?  गद्य, संपादकीय पानावरच्या लेखांसारखा!

तसे आम्हीही मनातल्या मनात नन्ना रे नन्ना रे करत बरसो रे मेघा म्हणतोच की. पण त्या प्रत्येक ये रे ये रे पावसाला एका प्रार्थनेची पार्श्वधूनही असते आमच्या मनी. की, पड बाबा. हवाच आहेस तू. पण अवेळी धिंगाणा घालू नकोस. सकाळी ऐन कचेरीसमयी कोसळू नकोस. तेवढी लोकल अडवू नकोस. पण तो का आपलं ऐकणा-यातला असतो? पूरग्रस्त गावातल्या माणसांप्रमाणेच वेधशाळेला धाब्यावर बसवतो तो. तिथं आपलं सामान्यांचं आर्त काय ऐकणार तो? माणसाच्या हुकूमाचा ताबेदार असायला तो थोडाच चित्रपटातला पाऊस असतो?

Read more...

एक असतो बॉण्ड... जेम्स बॉण्ड !

ही बॉण्डची गारुडकथा...

तसं पाहिलं तर बॉण्डपटांमध्ये असं वेगळं काय असतं?

म्हणजे बघा, कथा एका हेराची असते. त्या हेराचं नाव असतं बॉण्ड... जेम्स बॉण्ड. मग एक खलनायक असतो. त्याचं मागणं लई नसतं. त्याला फक्त जगावर राज्य करायचं असतं. मग बॉण्ड त्याच्या मागे जातो. तिथं त्याला नायिका भेटते. मग तो त्या खलनायकाचा निःपात करतो. सुष्ट शक्तीचा दुष्ट शक्तीवर जय होतो आणि त्यानंतर बॉण्ड व जग पुढचा बॉण्डपट येईपर्यंत सुखाने जगू लागतात.

सगळं कसं अगदी तसंच. १९५३च्या ‘कसिनो रोयाल’पासून चालत आलेलं. एखाद्या पारंपरिक कथेसारखं.

पण तरीही चित्रपटगृहात नवा बॉण्डपट आला किंवा एखाद्या चित्रवाणी वाहिनीवर बॉण्डपटांचा रतीब सुरू झाला, की आपण सगळं कामधाम विसरून पडद्यासमोर जाऊन बसतोच. आपल्यातल्या अनेकांनी तर बॉण्डपटाची अनेक पारायणंसुद्धा केलेली असतील. आमचा महाविद्यालयातला एक मित्र तर आपल्या पिताश्रींना, हा इंग्रजी सुधारण्यासाठीचा स्वाध्याय आहे, अशी थाप ठोकून व्हिडिओ थिएटरात बॉण्डपटाचे दिवसभरातले सगळेच्या सगळे खेळ पाहात असे. नंतर इंग्रजीत नापास झाल्यानंतर त्याने पिताश्रींना खुलासा केला, की बॉण्ड मूळचा स्कॉटिश असला, तरी अमेरिकन इंग्रजीत बोलायचा. त्यामुळे गोंधळ झाला! असो. सांगायचा मुद्दा असा, की आताच्या बहुवाहिन्यांच्या काळातील तरूणाईला हे कदाचित समजणार नाही, पण पूर्वी एकूणच हॉलिवूडी चित्रपट पाहणं हे केवढं तरी जिकिरीचं काम होतं. मुळात ते चित्रपट उमजायचे, पण समजत नसत. समजणार कसे? ते समजण्यासाठी संवाद समजावे लागतात. आणि संवाद कळण्यासाठी त्यांचे उच्चार मेंदूस ध्यानी यावे लागतात. बोंब नेमकी तिच होती. ते काय पुटपुटताहेत वा गुरगुरताहेत हेच समजत नसे. त्यामुळे व्हायचं काय, की सगळ चित्रपट पाहिला, तरी रामाची सीता कोण हे कोडंच असायचं. तरीही आमच्या त्या पिढीने बॉण्डपट (आणि अन्य हॉलिवूडी मारधाडपट) बहुप्रेमाने पाहिले. आज तर तशी काही समस्याच नाही. म्हणजे आजच्या पिढीचं इंग्रजी अधिक सुधारलंय असं नाही. आज सबटायटल्सची सोय झालेली आहे इतकंच.

पण बॉण्डपटातील संवादांवर तसं फारसं काही अवलंबून नसायचं. कारण एकूणच चित्रपट हा द्वैभाषिकच मामला असतो. त्याला दोन भाषा असतात. एक बोलभाषा आणि दुसरी चित्रभाषा. आणि बॉण्डपट म्हणजे काही आपले मराठी ‘बोल’पट नसतात, की बोवा, चला सगळ्या पात्रांनी कॅमे-यासमोर ओळीने उभं राहा आणि नाटकासारखे म्हणा... म्हणतच राहा... संवाद. त्यामुळे नाही बोलभाषा समजली, तरी चित्रभाषेवर काम चालून जायचं. आणि हाणामारीची भाषा काय, जगात कोणालाही समजतेच. पण मग प्रश्न असा येतो, की आम्ही व्हिडिओगृहांमध्ये जाऊन पाहायचो ते सद्गुरू ब्रुस ली यांचे अभिजात मारधाडपट आणि जेम्स बॉण्डचे चित्रपट यांत काहीच फरक नव्हता का?

फरक होता. चांगलाच फरक होता. सगळ्यात महत्त्वाचा फरक म्हणजे हाणामारी, स्टंटबाजी वगैरे सगळं काही असलं, तरी बॉण्डपट हा कधीही निव्वळ मारधाडपट नसायचा. मारधाडपटाचा सर्व गरम मसाला असूनही तो त्याही पलीकडचा असे. मुळात बॉण्ड हा रावडी राठोड जातकुळीतला नाहीच. तो डर्टी हॅरी नाही, पॉल कर्सी नाही, जॉन रॅम्बो तर अजिबातच नाही. तो ब्रिटनच्या एमआय-६चा गुप्तहेर आहे. झिरो झिरो सेव्हन हे त्याचं सांकेतिक नाव. शिवाय तो रॉयल नेव्हल रिझर्व्हमध्ये कमांडरही आहे. पण म्हणून तद्दन हेरगिरीपट म्हणूनही आपणांस बॉण्डपटांकडे पाहता येत नाही. कारण बॉण्ड हा इथन हंट (मिशन इम्पॉसिबल) किंवा जेसन बोर्नही (बोर्न चित्रचतुष्टी) नाही. तो त्याच्याही पलीकडचा आहे. बॉण्ड हे रसायनच वेगळं आहे. त्याची मूलद्रव्यं वेगळी आहेत. त्याचा हा वेगळेपणा लक्षात आला, की मग समजेल, की जग त्याच्यासाठी एवढं वेडं का होत असतं? चित्रपटगृहात नवा बॉण्डपट आला किंवा एखाद्या चित्रवाणी वाहिनीवर बॉण्डपटांचा रतीब सुरू झाला, की सगळं कामधाम विसरून पडद्यासमोर जाऊन का बसत असतं?

०००

Read more...